اشتغال زنان و تبعات آن برای خانواده

زیربنای جامعه در خانواده شکل می‌گیرد و حفظ اجتماع منوط به حفظ خانواده است. برای بقای خانواده، تقسیم کار و تفکیک نقش‌ها ضروری است و تقسیم نقش‌ها نظام سلسله مراتبی را می‌سازد که اعضای خانواده باید این نظام را بپذیرند و با پیروی خود، مدیریت خانواده را حمایت کنند.     

 در قسمت اول، با عنوان اشتغال زنان در گذر تاریخ، ضمن تعریف اشتغال، به وضعیت اشتغال زنان در طول تاریخ از دوران باستان و مدنیت تا انقلاب صنعتی و مدرنیسم پرداختیم و در ادامه، سیر تاریخی اشتغال زنان در ایران را از دوران مادها و هخامنشیان تا دوران حاضر بررسی کردیم. در قسمت دوم با عنوان پیامدهای اشتغال زنان در جامعه، آثار و تبعات فردی، اجتماعی و سیاسی اشتغال بانوان در جامعه را به بحث گذاشتیم. در ادامه، آثار و تبعات اشتغال زنان را بر محیط و اعضای خانواده مورد ارزیابی قرار می‌دهیم:
 
تأثیرات اشتغال زنان بر خانواده
 
الف) تأثیر بر روابط خانوادگی
 
به گفته‌ی پژوهشگران، اشتغال زنان به دلیل کم کردن فشار اقتصادی از دوش خانواده، رضامندی زوج را افزایش می‌دهد و لذا زنان شاغل با همسران خود رابطه‌ی بهتری دارند.3 این نظریه برای خانواده‌هایی که به درآمد زن متکی است و حذف این درآمد شیرازه‌ی زندگی را از بین می‌برد، درست به نظر می‌رسد.4
 
با این حال، کارشناسان بسیاری به پیامد‌های منفی اشتغال بر روابط زناشویی تصریح کرده‌اند. بلاد از صاحب‌نظران عرصه‌ی اجتماعی می‌گوید: در بررسی اشتغال روزافزون زنان معمولاً توجه‌ها به‌سوی زیان‌هایی است که دامن‌گیر کودکان می‌شود، ولی به پیامدهای ناگوار این وضعیت بر روحیه‌ی مردان توجه نمی‌شود.
 
اگر زن ازدواج‌کرده نقش نان‌آوری را به عهده بگیرد، خطر رقابت با شوهر به میان می‌آید. برای وحدت و یکپارچگی خانواده زیان‌آور خواهد بود. افزون بر این، همسو نبودن نقش‌های اجتماعی و خانوادگی، موجب سستی و کاستی در نقش‌های خانگی می‌شود و احتمال بروز تنش بین زن و شوهر را افزایش می‌دهد.5
 
فشار ناشی از کار رسمی و کار خانه، خستگی مضاعف را برای زنان در پی دارد که بر روابط جنسی زوجین هم اثرگذار خواهد بود. روابط جنسی رضایت‌بخش، افزون بر آنکه شادابی جسمی و روحی مرد را در پی دارد، حس اعتمادبه‌نفس و انگیزه‌ی حمایت از همسر را در وی افزایش می‌دهد6 و بر رضایت‌مندی و نشاط زن نیز اثرات مثبتی دارد.
 
کاهش ارتباط کلامی با همسر نیز از دیگر پیامد‌های اشتغال تمام‌وقت زنان است و نیاز به برقراری ارتباط کلامی با دیگران در محیط کار برآورده می‌گردد و از انگیزه‌ی هم‌صحبتی با همسر کاسته می‌شود.
 
اشتغال زن و درآمدزایی او به کاهش وابستگی اقتصادی او به همسر می‌انجامد. این در حالی است که یکی از عوامل پیوند را روابط زناشویی احساس نیاز زن و شوهر به یکدیگر و تأمین شدن این نیاز است.
 
تمامی موارد گفته‌شده زمینه‌های اختلاف و جدایی زوج را افزایش می‌دهد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد در برخی کشور‌های غربی، طلاق در میان زنان شاغل چهار برابر زنان غیرشاغل است.
 
استقلال مالی و کاهش ترس از آینده سبب پایین آمدن آستانه‌ی تحمل‌پذیری زنان در روابط زناشویی و افزایش درخواست طلاق از جانب آنان است.
 
 ب) توسعه‌ی مشاغل جایگزین خانواده
 
زنان خانه‌دار به طور متعارف به نگهداری از فرزندان، نظافت خانه، شستن لباس‌ها، هنرهای خانگی، پخت‌وپز و گاه مشاغل خانگی همچون قالی‌بافی می‌پردازند. درگیری آنان به مشاغل رسمی سبب می‌شود بخشی از فعالیت‌های خانگی خود را به‌عهده‌ی سازمان‌هایی همچون مهدکودک‌ها، تولیدکنندگان مواد غذایی، رستوران‌ها و شرکت‌های خدماتی بگذارند. در این صورت، اشتغال رسمی افزایش و درآمد حاصل از آن در درآمد ملی جامعه نیز به شمار می‌آید و به‌غلط به‌منزله‌ی بهبود وضع اقتصادی تفسیر می‌شود.7 این در حالی است که کار زنان خانه‌دار در کشور‌های صنعتی معادل 40 درصد ثروت ایجادشده است. به عبارتی زنان کار می‌کنند تا هزینه‌ی کارهایی را بپردازند که اگر شاغل نبودند، خود آن‌ها را انجام می‌دادند و می‌توانستند به اقتصاد خانواده‌ی خود کمک بکنند.
 
اشتغال زن و درآمدزایی او به کاهش وابستگی اقتصادی او به همسر می‌انجامد. این درحالی است که یکی از عوامل پیوند روابط زناشویی و احساس نیاز زن و شوهر به یکدیگر و تأمین شدن این نیاز است و کم‌رنگ شدن آن، زمینه‌های اختلاف و جدایی زوج را افزایش می‌دهد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد طلاق در میان زنان شاغل چهار برابر زنان غیرشاغل است.

 
پ) تحول در ساختار خانواده و الگوی تفکیک نقش‌ها
 
در نظریه‌ای از ویلهلم هنریش، بنیان‌گذار جامعه‌شناسی خانواده، آمده است:
تفکیک کار و تقسیم نقش‌ها اصلی مسلم بر حفظ کارآمدی اجتماع است. زیربنای جامعه در خانواده شکل می‌گیرد و حفظ اجتماع منوط به حفظ خانواده است. برای بقای خانواده تقسیم کار و تفکیک نقش‌ها ضروری است و تقسیم نقش‌ها نظام سلسله مراتبی را می‌سازد که اعضای خانواده باید این نظام را بپذیرند و پیروی از رهبری در خانواده را باید حمایت کنند. این نظری به «اصالت حق طبیعی» شهرت یافته است. این نظام با طبیعت زن و مرد هماهنگ است. طبیعت مرد به مدیریت و طبیعت زن به مدیریت‌پذیری متمایل است.8
نقش مرد در نظام خانواده به‌سان ستون خیمه‌ای است که باید سالم و محکم باشد تا بتواند تکیه‌گاه مناسبی برای دیگر افراد خانواده باشد. در این صورت، فرزندان در زمان گرفتاری‌ها، ترس‌ها، مشکلات اقتصادی و عاطفی به او پناه می‌برند.
وجود کانون اقتدار لازمه‌ی بقای خانواده و اطاعت اعضا از پدر، لازمه‌ی حفظ این اقتدار است. زن با کار کردن بیرون از خانه، امنیت و موجودیت خانواده را، که زیربنای معنوی رفتار را به وجود می‌آورد، از هم می‌پاشد و نابسامانی‌هایی در روابط خانوادگی ایجاد می‌کند.
 
ت) اقتصاد و خانواده
 
تأثیر اشتغال زنان بر بالا رفتن قدرت خرید خانواده انکارناپذیر است. در بسیاری از کشورها، زنان بیشترین فعالیت بخش کشاورزی را برعهده دارند و درآمد خانواده بستگی کامل به آن دارد.9 با این حال، عمومیت قاعده‌ی تأثیر مثبت اشتغال زنان بر وضعیت اقتصادی خانواده، با تردید مواجه می‌شود. اگر رضامندی اقتصادی، نسبت میان درآمد و انتظارها باشد، هرچه درآمد بیشتر باشد، انتظارات هم بیشتر خواهد شد و نتیجه‌ای جز افزایش حس فقر، حرص و نارضامندی نخواهد داشت.
در بسیاری از خانواده‌ها، حضور زن در عرصه‌ی اشتغال درآمدزا، به تغییرات اجتماعی و ارزشی خانواده می‌انجامد و عزتمندی و آبرومندی خانواده را افزایش می‌دهد و خانواده برای حفظ شئونات جدید می‌کوشد با افزایش مصرف، ضروریات خانواده‌ی خود را ارتقا ببخشد. در این حال، با افزایش انتظارات خانواده روبه‌رو خواهیم شد. لذا خانواده‌ای که دارایی بیشتری دارد لزوماً لذت بیشتری نمی‌برد.
درآمدزایی زنان در صورتی که به تعدد مدیریت خانواده بر منابع مالی بینجامد و هریک از زن و مرد به دلخواه درآمد خود را هزینه کنند، احتمال مصرف اقلام غیرضرور را افزایش می‌دهد. ورود درآمد بیشتر به خانواده و افزایش دغدغه‌ی مصرف، افزایش میزان خرید‌های قسطی و پرداخت وام‌های درازمدت هرساله ده‌ها میلیارد دلار منفعت برای جامعه‌ی سرمایه‌داری به ارمغان می‌آورد. افزایش سطح انتظارات اقتصادی خانواده خطر بازگشت‌ناپذیری در موقعیت اقتصادی خانواده را نیز در پی دارد. خانواده‌ای که سطح زندگی خویش را برپایه‌ی دو درآمد تنظیم می‌کند، با از دست دادن بخش درخور توجهی از درآمد خود، نمی‌تواند با وضعیت جدید به‌درستی کنار آید و احساس فقر در این خانواده بیش از خانواده‌هایی است که از ابتدا معیشت خود را برپایه‌ی یک درآمد تنظیم کرده‌اند.
این گفته‌ها برای خانواده‌هایی صادق است که درآمد ناشی از اشتغال زن بر اقتصاد خانواده مؤثر باشد. اما بسیاری از موارد به هزینه‌ی اشتغال، در مواردی چون خرید لباس مناسب برای محل کار، هزینه‌ی آمد و شد، تهیه‌ی غذای آماده، هزینه‌ی مهدکودک و... که تقریباً معادل درآمد یا حتی بیشتر از آن است می‌شود.
نکته‌ی دیگر تأثیر درآمدزایی در کاهش احساس مسئولیت مردان است که می‌توان آثار آن را هم در ملاک‌های گزینش ازدواج و هم در روابط خانوادگی مشاهده کرد. امروزه بسیاری از پسران انتظار دارند همسر آینده‌ی آنان در نان‌آوری مشارکت داشته باشد و پس از ازدواج با آنکه توانایی کار و تلاش بیشتر برای تأمین نیازهای خانواده‌ی خود را دارند، اما به درآمد همسر خود چشم می‌دوزند.
پیامد دیگر اشتغال زنان، تأثیر آن بر درآمدزایی خانواده‌های دیگر است، زیرا با افزایش تقاضای برای کار، ارزش نیروی کار کاهش می‌یابد و مردان سرپرست خانواده دستمزد کمتری دریافت می‌کنند.
اشتغال زنان در کشور‌های صنعتی، به دلیل کاهش جمعیت و کمبود نیروی آماده به کار، توجیه عقلانی دارد، اما در کشور‌های در حال توسعه، مشکل، کمبود سرمایه برای ایجاد اشتغال است، نه کمبود نیروی انسانی آماده به کار. به همین دلیل، هرگاه سرمایه‌گذاری بیش از ظرفیت مردان بوده است، زنان به بازار کار کشیده شده و نیروی کار را تأمین کرده‌اند.
نتیجه آنکه می‌توان بر تأثیر اشتغال زنان در افزایش درآمد خانواده در اغلب موارد صحه گذاشت، اما نباید نسبت به تأثیر مثبت آن در اقتصاد خانواده و اقتصاد ملی بزرگ‌نمایی کرد.
 
ث) تأثیر بر فرزندخواهی
 
از موضوعات درخور توجه و تأمل، تأثیر اشتغال زنان بر کاهش تعداد فرزندان در خانواده و پیامد‌های بی‌فرزندی یا کم‌فرزندی بر حیات فردی و مناسبات خانوادگی است. با گسترش اشتغال زنان، انتظار می‌رود هم فاصله‌ی میان ازدواج و فرزندآوری افزایش یابد و هم از تمایل به مادر شدن در زنان کاسته شود. این احساس نهفته‌ی طبیعی در صورت ارضا نشدن، می‌تواند آثاری بر روحیات زن برجای بگذارد.10 به همین دلیل، فرزندان می‌توانند وابستگی زن و مرد به خانواده را افزایش دهند و در استحکام خانواده نقش مهمی ایفا کنند.
برتراند راسل معتقد است: امروزه اگر در زندگی زناشویی عمل جنسی نباشد، آن زناشویی بی‌اثر تلقی می‌شود، اما فرزندان بیش از رابطه‌ی جنسی اهمیت دارند و هدف اصلی زناشویی باروری است.
 
وجود کانون اقتدار لازمه‌ی بقای خانواده و اطاعت اعضا از پدر، لازمه‌ی حفظ این اقتدار است. زن با کار کردن بیرون از خانه، امنیت و موجودیت خانواده را، که زیربنای معنوی رفتار را به وجود می‌آورد، از هم می‌پاشد و نابسامانی‌هایی در روابط خانوادگی ایجاد می‌کند.

 
با ارزشمند شدن اشتغال زنان، تعارض میان شغل و فرزند بیشتر رخ می‌نماید. پیامد دیگر اشتغال، کاهش شمار فرزندان خانواده است. با افزایش شمار خانواده‌های تک‌فرزند، امکانات اقتصادی خانواده که با اشتغال زنان افزایش یافته است، در خدمت رفاه تنها فرزند خانواده قرار می‌گیرد، اما تک‌فرزندی خود از نشاط فرزند می‌کاهد و سبب افزایش روحیات خودخواهانه و فردگرایانه در وی می‌شود.
در یک خانواده‌ی پرجمعیت با امکانات متوسط یا کم، در صورتی که به‌درستی مدیریت شود، فضایی مناسب برای تقویت روحیه‌ی همگرایی، تلاش، قناعت، بهره‌وری و انضباط پدید می‌آید؛ اما تک‌فرزندان برای ورود به اجتماع با مشکلات اساسی رو‌به‌رو می‌شوند، زیرا نه برای همگرایی اجتماعی آموزش دیده‌اند و نه در برابر ناملایمات اجتماعی آستانه‌ی تحمل‌پذیری مناسبی دارند. این افراد غالباً مغفول می‌مانند.
کم شدن شمار فرزندان دو پیامد جدی را در پی دارد: نخست آنکه والدین برای ایام پیری خود ذخیره‌ای نیندوخته‌اند و احتمال حمایت فرزندان از والدین با کم شدن شمار آنان، کاهش می‌یابد. چنان‌که مهد‌های کودک امروز نوید گسترش خانه‌های سالمندان در فردا را خواهند داد.
دیگر آنکه، کاهش فرزندان امروز به کوچک شدن خانواده‌ی گسترده در نسل آتی خواهد انجامید. باید نسلی را تصور کرد که از نعمت عمو، عمه، خاله و دایی محروم‌اند و نه لذت روحی ارتباطات خویشاوندی را می‌چشند و نه از حمایت عاطفی، مادی و معنوی آنان برخوردار است.
 
ج) روابط مادر و فرزند
 
تأثیر مهم اشتغال زنان بر روابط میان مادران و فرزندان آنان است. میان رشد عاطفی فرزند و دامان مادر به‌ویژه در سه سال نخست زندگی، پیوندی ناگسستنی وجود دارد و سلامت روانی و عاطفی وی در گرو حضور فیزیکی مادر است.11
رابطه‌ی مبتنی بر دلبستگی کودک با مادر خویش، زیربنای شخصیت اوست و در صورت فقدان یا ناکافی بودن این دلبستگی، کودکان به‌ویژه پسران به اشخاصی تبدیل خواهند شد که در ایجاد رابطه‌ی معنی‌دار با دیگران توانایی ندارد.
والدین شاغل ناچار به سپردن فرزند خود به مهد کودک و یا تنها گذاشتن وی در خانه‌اند. در این صورت، فرزندان به‌جای آنکه ارزش‌ها و الگوهای خود را از والدین دریافت کنند، از نهاد‌های رسمی در رسانه‌ها تأثیر می‌پذیرند و ارتباط عاطفی کمتری با مادر برقرار می‌کنند.
در پژوهش‌های خانواده‌گرایان، تأثیرات منفی جدایی مادر از فرزند نشان داده شده است. از نگاه آنان، رشد عقلی فرزند منوط به رابطه‌ی ‌عاطفی مادر و فرزند است. در دسترس بودن مادر برای فرزند مسئله‌ی مهمی است و فرزندان از اینکه به خانه بروند و مادر را نبینند، دچار اضطراب می‌شوند. رابطه‌ی عاطفی میان مادر و فرزند در سلامت روانی و تعامل رفتاری مادر هم تأثیر دارد و همین نکته بر تربیت فرزند نیز مؤثر است.
برخی صاحب‌نظران معتقدند که اشتغال مادران مفهوم خانواده را در ذهن فرزندان تغییر می‌دهد، زیرا این فرزندان بیش از دیگران با همسالان خود سر می‌کنند و بیش از گذشته احساس تنهایی می‌کنند.
امروزه الگوهای اجتماعی ارزش‌هایی متفاوت با ارزش‌های خانوادگی را تبلیغ می‌کنند. نقش والدین بیش از هر زمان دیگری جایگزین‌ناپذیر است و آنان به قضاوت، تجربه، نیرو و قاطعیت والدین و به یک منبع راهنمایی‌کننده‌ی خانوادگی نیاز دارند. با حضور نداشتن پدر و مادر در خانه، فرزندان تنهایند و هیچ بزرگ‌تری بر کار آنان نظارت ندارد. حضور نداشتن پدر و مادر در خانه، آزادی عمل بیشتری به فرزندان به‌ویژه نوجوانان می‌دهد که با توجه به گسترش روزافزون تکنولوژی‌های ارتباطی، توسعه‌ی آپارتمان‌نشینی و کاهش شمار فرزندان و در نتیجه خلوت بودن محیط خانه، احتمال بروز رفتار‌های ناهنجار به‌ویژه روابط جنسی با محارم و غیرمحارم و ارتباطات جنسی مجازی، به‌ویژه در سنین نوجوانی را افزایش می‌دهد.
 
رشد عقلی فرزند منوط به رابطه‌ی عاطفی مادر و فرزند است. در دسترس بودن مادر برای فرزند مسئله‌ی مهمی است و فرزندان از اینکه به خانه بروند و مادر را نبینند، دچار اضطراب می‌شوند. رابطه‌ی عاطفی میان مادر و فرزند در سلامت روانی و تعامل رفتاری مادر هم تأثیر دارد و همین نکته بر تربیت فرزند نیز مؤثر است.

 
لذا بسیاری از زنان برای پرورش فرزندان خود از شغل خود کناره‌گیری می‌کنند و بسیاری از آن‌هایی که از حرفه‌ی خود کناره گرفته‌اند، موفق‌ترند. یافته‌ها گویای رو به رشد بودن روند کناره‌گیری از اشتغال در سال‌هایی است که زنان بچه‌دار می‌شوند.
آنان پی برده‌اند زندگی‌ای که در آن شغل از همه‌چیز مهم‌تر باشد پس از مدتی ارضاکننده نخواهد بود و همچنین می‌فهمند آن‌گاه که پای فرزندان به میان می‌آید، هیچ‌چیز نمی‌تواند جای مادر را بگیرد.
 
آثار فردی و روانی اشتغال زنان
 
الف) احساس رضایت‌مندی
 
در جامعه‌ی مدرن، کوچک شدن خانه‌ها، محدود شدن ارتباطات فامیلی و محلی، تحقیر ارزشی خانه‌داری و خانه‌نشینی روی داد که در پی آن، ورود به فضای اجتماعی و عرصه‌ی اشتغال می‌تواند نیاز زن به ورود به عرصه‌های وسیع و کسب تجربه‌ی نو را به همراه داشته باشد و نیاز به برقراری ارتباط با دیگران را تأمین و او را از فضای خانه آزاد سازد.
از دیگر سو، ارزش‌های انتشاریافته‌ی استقلال مالی، رقابت برای کسب موقعیت شغلی که به‌مثابه‌ی یک ارزش تلقی می‌شود، گسترش یافته و افرادی که موفق به احراز شغل می‌شوند، احساس پیروزی خواهند داشت. لذا می‌توان فهمید که چرا برخی زنان با دریافت حقوقی ناچیز، که کفاف هزینه‌های رفت‌وآمد آنان را نیز ندارد، به اشتغال روی می‌آورند، زیرا آنان با دستیابی به موقعیت شغلی احساس موفقیت می‌کنند و حس می‌کنند از مهارت‌هایشان به‌طرز مفیدی بهره می‌برند. به همین دلیل، بسیاری از آنان عنوان می‌کنند بدون نیاز مالی هم به کار ادامه می‌دهند.12
در این میان، حس رضایت‌مندی در دختران مجرد بیش از مادران شاغل است، زیرا مادران به دلیل نبودن در کنار فرزندان خود، به‌نوعی احساس گناه می‌کنند و بر میزان رضایت‌مندی آنان از اشتغال کاسته و در مقابل بر میزان اضطراب آنان نسبت به تربیت و آینده‌ی فرزندانشان افزوده می‌شود.
 
ب) فشار مضاعف
 
خانه‌داری از فعالیت‌های سخت و دشوار است، اما فشاری برای انجام دادن آن در خانه نیست و سرعت انجام آن با میل خود فرد تنظیم می‌شود. این ویژگی با روحیات زنانه همخوانی دارد. این در حالی است که کار رسمی بیرون از خانه این‌گونه نیست.13 ایفای دو نقش متفاوت و هم‌زمان در خانه و اجتماع، به دلیل ناهمخوانی بسیاری از مشاغل اجتماعی با ویژگی‌های زنانه و فشار ناشی از جمع بین این دو فعالیت، زنان را آسیب‌پذیرتر خواهد کرد. در پژوهش‌ها نشان داده شده است که زنان شاغل در مقایسه با زنان خانه‌دار بسیار مضطرب‌ترند که این وضع ناشی از تعدد نقش‌هاست.14
ناراحتی قلبی در میان زنان کارمند دوبرابر زنان خانه‌دار است و زنانی که کارمندند بیش از مردان بدون شغل به افسردگی مبتلا می‌شوند.
تعارض نقش‌ها از یک سو فرد را دچار اضطراب و از سوی دیگر او را در ایفای هم‌زمان نقش‌های متعدد ناتوان می‌سازد. لذا اغلب زنان در انجام کارهای خانه و برقراری ارتباط مؤثر با اعضای خانواده درمانده می‌شوند.
 
پ) افزایش مزاحمت‌های جنسی در محل کار
 
توسعه‌ی اشتغال زنان، در حوزه‌هایی که فضای زنانه و مردانه تفکیک نشده‌اند، می‌تواند آسیب‌پذیری جنسی زنان و مردان را در محیط کار افزایش دهد. برآوردهای آماری در آمریکا نشان می‌دهد 50 درصد زنان و 15 درصد مردان شاغل در محیط کار خود، مورد آزار و اذیت یا سوءاستفاده‌ی جنسی قرار می‌گیرند. با آنکه بیش از 50 درصد زنان شاغل در جهان در معرض یکی از موارد سوءاستفاده (کلامی، فیزیکی یا چشم‌چرانی) قرار می‌گیرند، تنها 5 تا 15 درصد آنان درباره‌ی مشکلات خود شکایت کرده‌اند که مهم‌ترین علت آن ترس از دست دادن کار است. این در حالی است که برخی مردان اعتقاد دارند زنان خود از چنین ارتباطی در محیط کار استقبال می‌کنند، چون این ارتباط امکان پیشرفت آنان را فراهم می‌کند.
برخی پژوهش‌ها در جوامع غربی نشان می‌دهد که طلاق به میزان زیادی در بین افرادی دیده می‌شود که به دلایل شغلی، غیبت‌های پیاپی از خانه داشته‌اند و یا تماس‌های نزدیک و صمیمانه با جنس مخالف دارند.15
به عقیده‌ی صاحب‌نظران، مزاحمت‌های جنسی عامل مهمی در جابه‌جایی کارگران زن است، زیرا دست کشیدن از کار چاره‌ی اصلی این نوع گرفتاری‌هاست.16
از دیگر سو، تفکیک محیط‌های زنانه و مردانه برای کارفرمایان بسیار پرهزینه است و آنان تمایلی برای اجرای آن ندارند و می‌کوشند تا میزان مشکلات اخلاقی در محیط کار را کمتر از میزان واقعی نشان دهند و زمینه‌ی فرهنگی را به سمت حساسیت‌زدایی از این اختلاط هدایت کنند.(*)
 
پی‌نوشت‌ها:
 
1. پاتریک نولان و گرهارد لنسکی، جامعه‌های انسانی، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی کلان، ترجمه‌ی ناصر موفقیان، ص 465.
2. غلامرضا صدیق اورعی، «توسعه‌ی اقتصادی و اشتغال زنان» (قسمت دوم)، پیام زن، ش 49، ص 17.
3. ر.ک.به: هما ملااحمد رحیمی، بررسی پیامد اشتغال برای زنان و فرزند اول آن‌ها، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی دانشگاه شیراز، ص 148.
4. ر.ک.به: عصمت‌السادات مرقانی خوئی، بررسی و مقایسه‌ی مشخصات فردی و خانوادگی زنان شاغل راضی و ناراضی از روابط جنسی در زندگی زناشویی در دانشگاه‌های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شهر تهران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده‌ی پرستاری، ص 37.
5.  ر.ک.به: محمدباقر ساروخانی، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ص 170.
6. تونی گرنت، زن بودن، ترجمه‌ی فروزان گنجی‌زاده، ص 76، 90، 268.
7. غلامرضا صدیقی اورعی، «توسعه‌ی اقتصادی و اشتغال زنان» (قسمت دوم)، پیام زن، ش 49، ص 17.
8. «خوانش انتقادی اشتغال زنان» (گفت‌وگو با دکتر سید محمدصادق مهدوی)، حوراء (نشریه‌ی داخلی دفتر مطالعات و تحقیقات زنان)، ش 8، آذر 1383، ص 14.
9. پاملا ابوت و کلر والاس، جامعه‌شناسی خانواده، ترجمه‌ی منیژه نجم عراقی، ص 126.
10. قدسیه حجازی، جرائم زن در ایران، ص 115.
11. ر.ک.به: گفت‌وگو با سید محمدصادق مهدوی، «خوانش انتقادی اشتغال زنان»، حوراء (نشریه‌ی داخلی دفتر مطالعات و تحقیقات زنان)، ش 8، آبان و آذر 83، ص 18.
12. ر.ک.به: هما ملااحمد رحیمی، بررسی پیامد اشتغال برای زنان شاغل و فرزند اول آن‌ها، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، ص 68.
13.  تونی گرنت، زن بودن، ترجمه‌ی فروزان گنجی‌زاده، ص 89.
14. هما ملااحمد رحیمی، پیامد اشتغال برای شاغل و فرزند اول آن‌ها، پایان‌نامه کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، ص 148.
15.  ر.ک.به: عفت‌السادات مرقانی خوئی، بررسی و مقایسه‌ی مشخصات فردی و خانوادگی زنان شاغل راضی و ناراضی از روابط جنسی در زندگی زناشویی در دانشگاه‌های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شهر تهران، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد دانشکده‌ی پرستاری، ص 38.
16. ر.ک.به: سید محمدرضا علویون، کار زنان در حقوق ایران و حقوق بین‌المللی کار، ص 98.