گفتار بدون علم چگونه گفتاری است؟

بدون علم و آگاهى سخن گفتن، گاهى بدین صورت است كه گوینده موضوعى را مورد بحث قرار دهد و پیرامون آن سخنى بگوید كه فن او نیست و از آن بى اطلاع است. دیگر، آن كه در مطلبى بحث كند كه فن اوست، ولى براى مهیا شدن، باید وقت مطالعه و مراجعه داشته باشد و اگر بخواهد بدون مراجعه سخن بگوید، بدون علم سخن گفته است.

سخن ارتجالى، آن سخنى است كه سخنران صلاحیت و شایستگى آن سخن را دارد، ولى بدون آن كه خود را آماده و مهیا سازد، ناگهان با وضع و شرایطى مواجه گردد كه باید سخن بگوید. سخن ارتجالى سزاوار كسانى است كه از نظر مطالب و محفوظات آن قدر غنى هستند كه مى توانند ظرف چند لحظه، از آن چه در حافظه دارند، مطلب متناسبى را برگزینند و به شكلى تنظیم كنند كه متناسب مجلس باشد و در همان لحظه القا نمایند، اما كسانى كه به قدر كافى اندوخته فكرى ندارند و مسلط بر سخن نیستند، حتما باید از قبول سخن ارتجالى شانه خالى كنند و به هیچ وجه زیر بار نروند. چرا که، ممكن است با پذیرش آن، خویشتن را خجالت زده و شرمنده سازند و به انگیزه عرض وجود و ابراز لیاقت، موجبات ذلت و تحقیر خود را فراهم آورند چنانکه امام عسگرى (علیه السلام) فرموده: چقدر قبیح است براى مؤمن، كه در وى رغبت و میلى باشد كه مایه ذلت او گردد.

سرانجام گفتار بدون علم

سخن گفتن بدون علم و آگاهی در همه ی موارد ناپسند و مذموم است ولی اظهار نظر بیجا در امور دینی و قضاوت درباره  بندگان خدا، بیش از همه ناپسند بوده و به شدت بیشتری نهی شده است.
راز مذمت این گونه اظهارنظرها، مفاسدی است که بر آن مترتب می گردد. اظهار نظر نمودن و دخالت کردن در رشته هایی که انسان در آن تخصصی لازم ندارد ممکن است گرفتاری و مشکلاتی را به همراه داشته باشد که به سادگی قابل ترمیم و جبران نیست. از آن جمله به موارد زیر می توان اشاره کرد:

هلاکت در دنیا و آخرت

قال امیرالمومنین علیه السلام: من ترک قول لا ادری اصیبت مقاتله؛ (نهج البلاغه، حکمت 85) امام علی علیه السلام فرمودند: هر کس که جمله «نمی دانم» را ترک کند خود را به کشتن خواهد داد. مقاتل بدن، اعضایی است از بدن که در صورت صدمه دیدن، انسان در امان نمی ماند.

شارح بحرانی رحمه الله در ذیل این کلام نورانی می گوید: ترک این قول (لاادری) کنایه است از گفتار بدون علم و اصابة المقاتل کنایه است از هلاکت و نابودی از گفتار بدون علم که به واسطه گمراهی و گمراه کردن حاصل می گردد و چه بسا که سخن گفتن بدون علم موجب هلاکت در دنیا و آخرت  گردد.
 مسائل دینی نیز مانند هر رشته ی دیگر نیاز به آگاهی و تخصصی لازم دارد و اظهار نظر بدون داشتن تخصص لازم با خطا و اشتباه بیشتری همراه خواهد بود. اظهار نظر بدون آگاهی درباره ی مسائل دینی باعث گمراه شدن افراد و انواع گرفتاری ها و زیان های مادی و معنوی می گردد؛ دچار شدن آن ها به ضررهایی که گاه جبران ناپذیر خواهد بود. بسیاری از مسائل با ایمان، جان، مال، آبرو، و روابط خانوادگی و دیگر شئون زندگی مردم ارتباط دارد و سخن گفتن بدون تفکر در این موارد، همه ی زندگی یک فرد را به خطر می اندازد.
در روایت آمده است: «من افتی الناس بغیر علم کان ما یفسده اکثر ما یصلحه؛ کسی که برای مردم بدون علم و آگاهی فتوا دهد، خراب کاری او در دین بیشتر از اصلاح او است.» (بحار الانوار، ج2، ص121)

تحقیر خویشتن:

 سخنورى، كه بدون علم و آگاهى، مطلبى را در كرسى خطابه مورد بحث قرار مى دهد و پیرامون آن سخن مى گوید، با این عمل، به ارزش كلام شخصیت خود آسیب مى رساند و خویشتن را با عوارض نامطلوب آن مواجه مى سازد. یكى از نتایج زیان بار سخن گفتن بدون علم، خود را تحقیر نمودن و از وزن و ارزش خویش كاستن است.

امام على علیه السلام می فرمایند: از سخن گفتن درباره آنچه راهبردش را نمى شناسى و از حقیقت آن آگاه نیستى پرهیز كن؛ زیرا گفتارت رهنمون عقل توست و جملات تو، از آگاهى تو خبر مى دهند. تا آن جا كه در ایمنى هستى، از طولانى كردن گفتار، اجتناب كن، و تا آن جا كه مى توانى، گفتارت را كوتاه كن؛ زیرا براى تو مناسب تر است و بر فضیلت تو دلالت بیشترى دارد. (دانشنامه قرآن و حدیث ،محمد محمدی ری شهری) امام على (علیه السلام) فرموده: سخن بگوئید تا شناخته شوید. چه، آدمى زیر پوشش زبان پنهان است  و چون سخن بگوید، قدر و منزلتش روشن مى گردد.
تا مرد سخن نگفته باشد               عیب و هنرش نهفته باشد

متهم شدن گوینده:

یكى دیگر از عوارض سخن گفتن بدون علم، متهم شدن گوینده است. اگر خطیبى، در مجلسى، چند مطلب را بگوید، و تمام مطالبش بر وفق علم باشد جز یك مطلب، همان یك مطلب خلاف علم مى تواند شنوندگان را در سایر مطالب وى دو دل و مردد نماید و گوینده را در تمام سخنانش به بى علمى متهم سازد.
حضرت علی علیه السلام می فرمایند: درباره چیزى كه از آن علم و اطلاع ندارى، سخن مگوى. چه، این كار موجب مى شود كه در سایر گفته هایت متهم شوى و شنوندگان در صحت و اصالت دیگر سخنانت، كه از روى علم گفته اى، شك و تردید نمایند.
همچنین می فرمایند: آنچه را نمى دانى، نگو، هر چند آنچه را مى دانى اندك باشد و آنچه را كه دوست ندارى درباره ات گفته شود، نگو. (دانشنامه قرآن و حدیث ،محمد محمدی ری شهری)
باید هر مسأله اى را براى اهلش بگذارند، مسائل فقهى را براى مراجع و مجتهدین و حوزه هاى علمیّه باید گذاشت چون آنها اهلش هستند و البته هر كسى باید در قلمرو خودش فعّالیّت كند، طبّ براى اطبّا، كشاورزى براى كشاورزان، فقه هم براى فقها و ... در طول تاریخ، بسیاری از فتنه ها و نزاع ها، از قضاوت های عجولانه یا حرف های بی مدرك و نظریه های بدون تحقیق و علم، بروز كرده است .

منابع
1) تعلیم و تربیت در نهج البلاغه، عبدالمجید زهادت
2) گفتار فلسفی، محمد تقی فلسفی
3) دانشنامه قرآن و حدیث ،محمد محمدی ری شهری
4) درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دامت برکاته)
5) عفت در گفتار، محمد یونس عارفی، ماهنامه پیام زن